Merdivenler

Katlar arasında  basamaklarla oluşturularak dikey sirkülasyonu sağlayan elemanlardır. Merdivenler taş, tuğla, beton, betonarme, çelik ve ahşaptan yapılabilirler. Ancak, toplumun kullanıldığı okul, tiyatro, hastane, otel, iş hanı, pasaj, çarşı vb. ile, birden fazla katı olan ev ve apartmanların bağımsız bölümlerinin ortak merdivenleri ahşaptan yapılamaz.

Resim 1. Merdiven terimleri

Rıht(h):

Basamak yüksekliklerine Rıht denir.

Rıht yüksekliğini, uygulayacağımız yere, kat yüksekliğine ve merdiven yüksekliğine göre hesaplarız.

Bu hesaplamaya başlamadan önce, uygulayacağımız yere uygun bir rıht yüksekliği (h) seçmemiz gerekir. Seçimi aşağıdaki gibi yaparız.

– Bahçe ve dış girişlerde …………………………..:  14- 16cm

– Okul, tiyatro, hastane vb. yerlerde………….:  16 – 17 cm

– Konutlarda, apartmanlarda …………………..:  17- 18 cm

– Çatı arası, bodrum vb. yerlerde …………….:  20-25 cm

Rıht sayısı da (x) kat yüksekliğinin, rıht yüksekliğine bölünmesiyle bulunur:  x=H/h

Basamak (b)

Ayağın bastığı yüzeydir. Basamak genişliği;

2h + b = 60 – 63 cm   b = (60 ila 63) – 2h formülleriyle hesaplanır.

Buradaki 60-63 cm, düz zeminde yürüyen yetişkin bir insanın normal adim boyudur.

Basamak genişliğinin bulunması için önce, rıht yüksekliği (h) tespit edilir yada hesaplanarak bulunur. Sonra, formüldeki yerine konarak (b) bulunur.

Merdivenin ilk basamağı, merdivene ilk basılan ayağın, daha geniş bir yüzeye ve rahatça basabilmesi için genellikle yana doğru çıkıntılı yapılır. Bu çıkıntı, değişik şekillerde yapılabilir.

Kat Yüksekliği

Rıhtın tayininde, merdivenin bulunduğu iki kat arasındaki H yüksekliği bulunur. Bir merdivende bütün rıhtların h yükseklikleri biri birine eşit ve rıhtların sayısı tamsayı x olması icap ettiğinden:

h=H/x olmalıdır.

Şu halde h değeri hem yukarda verilen rıht cetvelindeki hudutlar içinde kalacak, hem de kat yüksekliğine tamsayı olarak uyacaktır.

Örnek:

Kat yüksekliği 3,70 m olan bir şehir kütüphanesi merdiveninde:

x = 370 cm : 15 cm = 24,66 ………….tamsayı 25

h=370:25= 14,8cm
b = 63 – (2 x 14,8) = 33,4 cm olur.

Sahanlık :

Merdiven dikilirken birkaç adımla yürütülecek veya durup dinlenilecek düz kısımlara sahanlık adi verilir. Bir kollu merdivenlerin sahanlığına verilecek boyutta insan adimi esas alınır. Buna göre: (s)Sahanlık uzunluğu = n . 63 + b  olur.

(n): Sahanlıkta atılması istenen adim sayısıdır. iki kollu merdivenlerde sahanlık genişliğinin merdiven genişliğine eşit olması doğrudur. Daha geniş yapılırsa da dar olması iyi değildir. Umumi binalarda merdivenlere sahanlık yapılması, yapı yönetmelikleri ile mecburi tutulmuştur.

Korkuluk ve Küpeşte

Merdivende emniyeti sağlamak için, merdivenin boşta kalan yanlarına demir, pirinç, alüminyum yada ahşaptan olarak arme cam, metal plaka, tas ve mermer gibi gereçlerle de oluşturulabilir. Korkuluğun bağlantı çubukları basamaklara önden, yandan yada üstten tespit edilirler.

Resim 2. Merdiven Korkulukları

Merdiven Yerlerinin Tayini

Bina fonksiyonun kolaylaşmasını sağlayacak yerlerin seçilmesi önemlidir. Planları tanziminde bu, bilhassa göz önünde tutulur. Emniyet bakımından da (yangın, zelzele, panik) merdiven yerlerinin doğru olmasına dikkat edilir. Her 25m koşan bir insan bir merdivene ulaşmalıdır. Lüzumu halinde ayrıca binanın içinde ve dışında, yanmaz malzemeden yangın merdivenleri yapılır.

Merdiven Genişliği

Merdiven, genişliği aynı anda yan yana geçmesi düşünülen insan sayısına göre, her kişi için ortalama 0.60 m hesaplanır. Umumi binalarda, bina içinde bulunması öngörülen insanların her 100 kişisi için 1.m genişliğinde merdivene ihtiyaç vardır. Buna göre mesela içinde öğrenci, öğretmen, memur, hademe toplamı 600kişi çalışan bir okul binasında 6.00m genişliğinde merdiven yapılmak icap eder. Bu genişlik, yukarıda belirtilen emniyet meselesi göz önünde tutularak uygun boyutlarla bina içinde muhtelif merdivenler halinde bölünür.

Baş Kurtarma

Birbiri üzerine gelen merdiven kesitleri, iyi etüt edilmediği takdirde, alt ve üst merdiven kolları arasında düşey mesafe, insan geçmesine yeterli olmayabilir. Baş kurtarma mesafesi umumi bina merdivenlerinde 2.50m’den mesken merdivenlerinde, 2.00m’den servis merdivenlerinde 1.80m’den az yapılamaz.

Resim 6. Baş Kurtarma

Çıkış Hattı

Bir merdivende, üzerinde en çok yürünen doğrultudur. Merdiven çıkış hattı bazı, düz merdivenler ile genişliği 100cm’den az olan dönüşlü merdivenlerde, merdiven genişliğinin tam ortasından geçilir. Merdiven resminin çiziminde, çıkış hattının ilk rıht ile kesiştiği yere başlangıç işareti, son rıht ile kesiştiği yere ok işareti konur. Çıkış hattının üzerinde de her kol için ayrı ayrı olmak üzere rıht sayısı, rıht yüksekliği ve basamak genişliği yazılabilir.

Resim 7. Çıkış hattı

Merdiven Kovası

Planda birbirine paralel geçen iki veya daha fazla sayıdaki merdiven kolu arasındaki boşluğa merdiven kovası denir. Dönerek çıkılan merdivenlerde yukarıdan aşağıya bakıldığı zaman ortada görülen boşluktur.

Merdiven kovasının genişliği, merdiven şekline bağlı olmakla birlikte, en az 20cm olmalıdır. Bu kavram merdiven yuvası ile karıştırılmamalıdır. Merdiven yuvası, kol sayısı ne olursa olsun merdivenin düzenlendiği boşluktur. Buna merdiven evi de denir.

Limonluk

Merdivenlerde havada kalan kenarlara çekilen 20-30cm yüksekliğindeki sete limonluk denir. İniş ve çıkışlarda insan ayağının merdiven boşluğuna kaymaması veya merdivenin temizlenmesi sırasında yıkama suyunun limonluktan aşağıya dökülmemesi için,  limonluk üst tarafında basamağın üzerine çıkıntı yapılmalıdır. Limonluk ya basamak şeklini takip eder biçimde ya da düz olarak düzenlenebilir.

Resim 8. Limonluk

Merdivenlerin Şekillerine Göre Çeşitleri

Merdivenlerin yapılış biçimleri planın işlevselliği ve mimari yapısına göre çeşitlilik gösterir.

Düz Kollu Merdivenler

Bir kattan diğer kata çıkışta tek kol kullanılıyorsa, bu gibi merdivenlere düz kollu merdivenler denir. Bu tip merdivenlerin ara kısmında, kat yüksekliğine bağlı olarak bir veya iki adet sahanlık üzenlenebilir. Sahanlık düzenlenecek ise rıht yüksekliği en az tutulmalıdır. Aksi halde merdiven, çıkan insanları yorar.

Kısmen Döner Merdivenler

Çeyrek, yarım veya yelpaze şeklinde dönen merdivenlere kısmen döner merdivenler denir. Söz konusu merdivenlerin, köşede sahanlıksız çeyrek döner merdiven, sahanlıksız U döner merdiven, sahanlıksız üç kollu U dönüşlü merdiven, sahanlıksız Z  dönüşlü üç kollu merdiven, elips merdiven ve çift taraflı elips çıkışlı ortada sahanlıklı üç kollu merdiven  gibi çeşitleri vardır.

Tam Döner Merdivenler

Kule, minare veya bazı iş yerlerinde görüleceği üzere, bir eksen çevresinde dönerek çıkacak şekilde düzenlenmiş basamaklı sistemlere tam döner merdiven denir. Bu tür merdivenlere basamakların birleştiği orta kısma çekirdek denir. Basamaklar çekirdeğin etrafında dönmekte olup, ahşap, metalplastik veya kagir malzemelerden olabilir. Söz konusu asamaklar prefabrik olarak dışarıda hazır yapılıp çekirdeğe takılabilir.

Resim 9. Merdiven çeşitleri, plan örnekleri

Resim 10. Parça basamaklı tam döner merdiven

Merdivenlerin Yapıldıkları Malzemelere Göre Çeşitleri

Kagir Merdivenler

• Beton ve Betonarme Merdivenler

Ustalar, bahçe, bina girişi ve bodrum merdivenlerini genellikle 200–250 dozlu betonla inşa eder. İlk olarak zemini, merdiven eğimine göre düzeltirler ve üzerine yaklaşık 15 cm kalınlığında blokaj sererler. Daha sonra, basamakların boyut ve profillerine uygun kalıp hazırlar ve içine beton dökerler. Bu tür merdivenlerde donatı kullanmadıkları için, zemini mutlaka iyice sıkıştırırlar. Zemindeki boşlukları ortadan kaldırarak olası oturmalara engel olurlar.
Basamakların üst yüzeyini, hem dayanıklılığı artırmak hem de estetik sağlamak için kaplama malzemeleriyle kaplarlar. Bunun için genellikle şap, mozaik ya da mermer kullanırlar. Ustalar, betonarme merdivenleri iki farklı sistemle yapar: parça basamaklı ya da yekpare şekilde.

• • Parça Basamaklı Betonarme Merdivenler

Merdiven basamakları, taş merdivenlerde olduğu gibi ayrı ayrı hazırlanır ve yerlerine monte edilerek merdiveni oluşturur. Hazırlanan kalıp, merdivenin döner veya düz kollu olup olmadığına göre değişir. Basamakların yapımı için önce, basamağın boyut ve profillerine uygun olarak bir kalıp hazırlanır. Kalıp, basamağın üst yüzeyi alta gelecek şekilde, düzgün bir zemin üzerine yatırılır. İçerisine, basamak ve rıht yüzeylerini oluşturacak malzeme (250-300 dozlu beton, mozaik ya da plaka mermer parçaları) 2-3cm kalınlıkta serilerek döşenir. Üzerine, merdivenin statik çalışma şekli uygulanarak donatı yerleştirilir. Sonra da kalıbın geri kalan kısmı betonlar doldurulur.

Dökülen basamaklar, 24 saat sonra kalıptan çıkartılır ve gerekli priz süresini tamamladıktan sonra, yüzeyi oluşturan malzemenin özelliğine uygun olarak zımpara taşlarıyla silinip, cilalanır.

Parça basamaklı merdivenlerde basamaklar, ayrı birer eleman olarak çalıştıklarından, donatısı kirişlerinkine benzer. Buna göre, basamakların çalışması iki şekilde olur:

• Bir ucu ankastre ve diğer ucu boşta kalan, parça basamaklı betonarme merdiven
• İki ucu da ankastre ya da serbest oturan, parça basamaklı betonarme merdiven.

• • Yekpare Betonarme Merdivenler

Mimarlar, kâgir yığma ve betonarme karkas binalarda merdivenleri genellikle yekpare şekilde tasarlar. Ustalar, yapım öncesinde projeye uygun kalıbı dikkatle kurar. Ardından, merdiven plağını oluşturan betonu, ya eğik döşeme gibi ya da basamaklı biçimde dökerler.

Eğer betonu eğik döşeme şeklinde dökerlerse, basamakları iki şekilde oluşturabilirler: Ya parça basamakları sonradan döşerler, ya da eğik döşemenin üzerine rıht yüzeylerine kalıp kurup ek betonla şekillendirirler.

Statik olarak merdiveni desteklemek için, plağı hurdi döşeme gibi konsol veya kol doğrultusunda tasarlarlar. Normal merdivenlerde mühendisler, plak kalınlığını 8–10 cm aralığında belirler. Yekpare betonarme merdivenleri statik yönden ikiye ayırırlar: Konsol gibi çalışan merdivenler ve kirişe serbest oturan merdivenler.

• • • Konsol Çalışan Betonarme Merdivenler

Konsol sistem, kol genişliği 100cm’yi geçmeyen merdivenlerde uygulanır. Merdiven plağını merdiven boyunca tek taraflı olarak bir duvara veya betonarme kirişe ankastre ederiz. Plağı duvara ankastre ettiğimizde, duvar kalınlığının en az 20 cm olması ve çimento harcıyla örülmüş olması önemlidir. Ayrıca, plağın duvara girdiği kısımda 25-30 cm yüksekliğinde bir hatıl oluşturmalıyız. Plağın esas donatısını da bu hatıla yerleştirir, ardından betonunu birlikte dökeriz. Merdiven plağını alt ve üst kısımdan ya sahanlık döşemelerine ya da sahanlık kirişlerine oturturuz.

Resim 11. Konsol çalışan iki kollu sahanlıklı ve kirişsiz yekpare betonarme merdiven

• • • Kirişe Serbest Oturan Merdivenler

Kol genişliği 100 cm’yi aşan merdivenlerde, mühendisler insan ve yük trafiğini dikkate alır. Yoğun yük altında çökme oluşmaması için, merdiven boyunca taşıyıcı kirişler yerleştirirler. Bu kirişlere merdiven plağını veya basamakları serbest şekilde oturturlar. Ustalar, merdiven altına yerleştirdikleri bu kirişlere merdiven kol kirişleri adını verir. Kol kirişlerini genellikle (I) veya (U) kesitli çelik profillerle ya da betonarme elemanlarla inşa ederler.

Eğer limonluk altında bir kol kirişi yer alıyorsa, buna limonluk kirişi adını verirler. Limonluk kirişini basamakların üzerine taşırarak, hem aşağıya sarkmayı azaltırlar, hem de dışarıdan bakıldığında basamak görünümünü ortadan kaldırırlar. Mühendisler kol kirişlerini, ihtiyaca göre tek veya çift taraflı olarak düzenler.

Döner merdivenlerde mimarlar, basamakları silindirik bir düzlemde üst üste yerleştirir. Bu basamakları çelik veya kâgir malzemelerle imal ederler. Her basamağı, merdiven yuvasının ortasındaki çelik ya da betonarme çekirdeğin çevresine oturturlar. Basamakları çevreleyen duvara ustalar, tek tek ankastre ederek sabitler.

Resim 12- Konsol çalışan ve kirişli yekpare betonarme merdiven

• Taş ve Tuğla Merdivenler

Taş merdivenlerde basamaklar, aşınmaya daha dayanıklı mermer, bazalt, granit gibi taşlardan, kaba ve ince ya da kesme taş olarak hazırlanabilir.

Resim 13. Taş Basamakların duvara ankastre edilmesi

Ahşap Merdivenler

Ahşap merdivenlerde marangozlar basamakları, merdivenin iki yanına yerleştirdikleri 5–7 cm kalınlığındaki serenlere oturtur. Ustalar serenleri, uç noktalarından sahanlık kirişine dayandırır.
Alt kısımda serenleri, beton, taş veya masif ahşaptan hazırladıkları iki basamağın üzerine yerleştirirler. Genişliği dikkate alarak serenleri, hazırladıkları iki ya da üç blonla birbirine bağlarlar. Marangozlar basamakları rıhtlı ya da rıhtsız olarak yapar. Bodrum veya çatı katı gibi yerlerde genellikle rıht kullanmazlar. Rıht gerekiyorsa, rıht tahtalarını yanlardan serenlere; alt ve üstten basamaklara sabitlerler.

Ustalar, merdivende kullandıkları ahşap parçaların kesitlerini yaklaşık olarak aşağıdaki değerlere göre belirler:

• Sahanlık kirişi……..  10*18- 10*20cm
• Seren………………….  5*22-8*28 cm
• Basamak Tahtası…  4*26-4*28 cm
• Rıht Tahtası…………  2,5*18-3*24 cm

Genellikle çam, köknar ve gürgen gibi dayanıklı ağaçlardan merdivenler yaparız. Bu merdivenlerde, korkuluk ve küpeşteleri de genellikle ahşap malzemeden oluştururuz. Baba adı verilen daire ya da kare kesitli ahşaplar, alt uçlarından sahanlık kirişlerine ve serenlere, üstten küpeşteye bağlanır. Döner merdivenlerde serenler, merdivenin şekline göre kavisli olarak hazırlanır.

Kaynak:

Apay, A. (2013). Yapı Bilgisi 1 [PowerPoint slides]. Scribd. https://www.scribd.com/document/567422186/yap%C4%B1-bilgisi-%C4%B1-PDFDrive