Kaba Yapı

Beton ve Betonarme Kalıpları

Beton ve betonarme yapı elemanlarının inşasında, yerine dökülen betonun projedeki biçimde durmasını sağlamak için kullanılan yüzey kaplaması ile bu kaplamanın bağlanması ve desteklenmesi için kullanılan parçalardan meydana getirilen sisteme kalıp  denir. Betonarme kalıpları projesine uygun olarak, gerektiğinde çelik çubukların yerine konulup bağlanmasını sağlamak, karılmış betona istenilen şekli vermek, prizini yapıncaya kadar ağırlığını taşımak ve yanlara basıncını önlemek üzere geçici olarak yapılır.

Resim 1- Kolon Kalıbı

Beton ve betonarme elemanların yapılabilmesi için, plastik veya sulu kıvamdaki betona istenilen şekli almasını sağlamak üzere kalıp hazırlanır. Yapılarda beton ve betonarmenin  kullanılmasını tercih ettiren faktörlerden biri, betona başlangıçta belirlenen şeklin kolaylıkla verilmesidir. Ahşap ve metalden yapılan kalıplar içine dökülen beton prizini yaptıktan sonra, kalıp sökülür.

Kargir yığma veya betonarme karkas yapılarda lento, kiriş, döşeme ve merdivenlerin betonları döküldüğünde, beton prizini tam olarak yapıncaya kadar ağırlığını kalıplar taşır. Betonarme temel, kolon, duvar ve hatıllarda yan basınçları karşılar. Bir kalıp sistemini meydana getiren kısımlar fonksiyonlarına göre, kaplama ve iskele olmak üzere iki kısma ayrılır.

• Kalıp Kaplaması: Beton veya betonarme yapı elamanına istenilen şeklin verilmesini sağlayan, doğal veya yapık tahta, veya metal levhalarla yapılan kalıp yüzeyidir.
• Kalıp İskelesi : Yeni dökülen betonun kalıp kaplamasına yaptığı basınç ve yükleri taşıyan kısımdır. Kalıp iskelesi ahşap kama, dikme, kiriş çapraz kuşaklardan ve ayarlı boru dikmelerle yapılır.

Resim 2-Kiriş Kalıbı uygulaması ve Kalıp İskelesi

 Kalıplar yapılırken aşağıdaki genel kurallara uyulması gerekir.

1. Kalıpların sonradan söküleceği göz önünde bulundurularak, taşıdığı betonarme elamanı sarsmadan kolay sökülebilecek şekilde yapılmalıdır.
2. kalıp içine dökülecek betonun basınç ve ağırlığını taşıyabilecek sağlamlıkta, üzerinde çelikler bağlanırken ve beton dökülürken sarsılmayacak, biçim değiştirmeyecek şekilde olmalıdır.
3. Kalıp kaplaması için 2,5-3-4-6 cm kalınlığında, 6-20 cm genişliğinde tahta kalaslar kullanılır. Betonarme elamanın sıvanacaksa rendesiz tahtalarla kaplama yapılır ve tahtalar arasında 1-3 mm aralık bırakılır. Beton dökülmeden önce kalıp ıslatılır. Betonarme elamanın yüzeyi sıvanmayacak ise, yüzeyin düzgün olması için rendeli tahtalar aralıksız çakılır, gerekirse yağlanır veya ıslatılır. Kıvrım olan yerlerde kontrplak kaplanır. Kaplama için metal levhalar temiz ve yağlanmış olarak kullanılır.
4. Kalıp tahtaları 40-60 cm aralıklarla konulan ızgara kirişlerine, başlıklara, klapalara ve kuşaklara, sonradan kolay sökülebilecek şekilde çakılır.
5. Kiriş, lento ve döşeme kalıplarında ızgara kirişleri, 100-150 cm aralıklarla konulan esas kirişler üzerine oturtulur ve yanlardan çivilenir.
6. kirişlerin altına dikmeler 100-150 cm aralıklarla konur. Ahşap dikmeler, daire veya kare kesitli olarak alınır. Ayarlı boru dikmeler birbiri içine girebilen 1-11/2 ve 2 inçlik iki parça halinde yapılır. Alt ve üst uçlarına başlık levhası kaynatılan borular iç içe konularak, istenilen yükseklik sağlanır ve yanlardaki deliklerden en az iki pim konur.
7. Kalıp yüksekliğinin kolaylıkla ayarlanması ve sökülmesi için dikmelerin altına ahşap çift kama, kum torbası veya krikolar konur. Dikmelerin oturtulduğu zeminin durumuna göre, gerektiğinde altlarına ahşap yastık yerleştirilir.
8. Dikmelerin dik durmasını ve flabaj zorlamasını önlemek üzere çaprazlar çakılır. Çaprazların eğik olarak çakılmaları, kalıp için gerekli ise de aynı zamanda iskele vazifesini gördürmek için dikmelerin orta yüksekliğinde yatay olarak çakılır.
9. Dikmelerin eklenmesi gerektiğinde, ek yeri dikme yüksekliğinin üçte birinin üstünde veya altında alınır ve üzerine gelecek yükü taşıyacak sağlamlıkta eklenir.
10. Hazırlanan kalıp aynı veya değişik yapılarda çok defa kullanılabilecek, ağırlık ve alan bakımından küçük ise mütaharrik olarak yapılır. Geniş yüzeylerde, özellikle çıplak beton yüzey elde edilmesi istenilen yerlerde, panolar halinde yapılır ve her defasında temizlenip yağlanarak kullanılır.
11. Beton dökülüp prizini tam olarak yaptıktan sonra kalıp sökülür. Kalıp sökme süresi hava koşullarına, betonarme elamanın uzunluk ve hacmine göre değişir. Normal olarak kiriş yanları 3 gün, açıklığı as olan döşeme kalıplar 8 gün ve açıklığı fazla olan kiriş ve döşeme kalıpları 21 gün bekletilir.
12. Sökülen ahşap kalıp malzemesi temizlenir, kullanma yerlerine veya boyutlarına göre istif edilir. Metal malzemelerden dikmeler ve çaprazlar temizlenir, kaplama olarak kullanılan levhalar temizlendikten sonra yağlanarak ve boyanarak paslanması önlenir.

Kalıp kaplamasının iç yüzeyi, beton ve betonarme yapı elamanının dış yüzeyini şekillendirecek biçimde yapılır. Kalıplar şekillendirdikleri elamanlara göre, harpuşta, denizlik, hatıl, lento, Kolan, kiriş, döşeme, temel, duvar, merdiven kalıpları gibi isimlendirilir ve elamanın dış yüzey ölçüleri kalıbın içi yüzey ölçüleri olarak alınır.

Harpuşta Kalıbı

Kagir duvarların üzerine yapılacak beton veya mozaik gibi yapık taş harpuştaların düzgün olması için rendeli ve yağlanmış tahtalar kullanılır. Harpuştada damlalık yapılması istendiğinde çeyrek daire kesitle damlalık çıtası taban tahtasına çakılır. Kanat tahtası taban tahtasına dik olarak dıştan çakıldıktan sonra, yüksekliği az olan yerlerde 60-100 cm aralıklarla konulan dikmeler üzerine oturtulur. Yüksekliği fazla olduğunda kalıbı desteklemek üzere duvara takozlar çakılır. Karışılıklı duran kalıpların açılmasını önlemek üzere 100-150 cm aralıkla kanca demirleri konur veya ahşap gergi çıtaları çakılır.

Resim 3- Harpuşta kalıbı

Denizlik ve Parapet Kalıpları :

 Yapık taş olarak yapılan denizlik veya parapetlerin kalıplarında rendelenmiş tahtalar veya metal profiller kullanılır. Taban ve kanat tahtaları  pencere boyuna öre hazırlandıktan sonra birbirine ölçülere uygun şekilde ve denizlik taban tahtası üzerine damlalık çıtası çakılır. Kalıbın yerine konması için yüksekliği az ise dikmeler, fazla ise duvara çakılan takozlardan faydalanılır. Kalıbın açılmasını önlemek üzere karşılıklı konular kanatlar kanca demiri ile sıkılır. Gerektiğinde ahşap kasaya  gergi çıtaları ile bağlanabilir.

Hatıl Kalıbı :

Kagir yığma duvarlarda betonarme hatıl yapabilmek için duvarın iki yanına hatıl yüksekliği kadar genişlikteki tahtalarla kalıp yapılır. Betonarme çelik techizatı yerleştirildikten sonra gergi telleri  80-120 cm ara ile konur ve üstten gergi çıtaları çakılır. Metalden yapılan hatlarda 150-250 cm boyunda üst ve alt kenarlarına köşebentler konulmuş saç kanatlar kullanılır. Kanatların üstüne 100-150 cm aralıkta konulan ayarlı gergiler kalıbın açılmasını önler.

Resim 4- Harpuşta, Denizlik ve Parapet, Ahşap ve Metal Hatıl Kalıbı

Lento Kalıpları:

Kagir yığma yapılarındaki kapı ve pencere lento  kalıpları düz veya dişli olarak yapılır. Kalıp taban tahtaları 80-120 cm ara ile konulan başlıklar üzerine oturtulur ve kanat tahtaları yandan çakılır. Lento genişliğine göre başlıkların altına tek veya çift dikmeler konur. (Şekil :3-5)

Resim 5- Lento Kalıbı

Kolon Kalıpları :

 Kolonlarda kalıp, beton dökülürken yanlardan basıncı önler. Betonarme kolonlar kare, dikdörtgen , çokgen ve daire kesitinde yapılır. Kalıp kaplama tahtaları Kolon yüksekliğince 40-90 cm aralıklarla çakılan kuşaklarla çevrilerek bir çember meydana getirilir. Kalıp yapılırken kolon kalıbının içine dökülecek talaş ve diğer pislikleri tabandan dışarı almak için kalıbın bir yüzeyinde alttan 15-20 cm’lik yükseklikte açık bırakılır. Beton dökülmeye başlamadan önce bu boşluk parça tahta ile kapatılır. Kolonlar sonradan sıvanmayacak ise kanat yapımında rendeli tahta kullanılır ve yağlanır.

Kare ve dikdörtgen kesitli kolonlarda kanat için bir tahta genişliği yeterli değil ise iki veya daha fazla tahta yan yana getirilir ve üzerlerine 40-60 cm aralıklarla klapalar çakılır. Betonarme çelik donatımı sık olan ve aşağıya betonun dökülmesi zor olan kolonlarda bir kanat açık bırakılır ve beton yukarıdan aşağıya doğru döküldükçe parça tahtalar çakılır. (Şekil: 3-6) Genişliği fazla olan kolonlarda klapaların dışından destek dikmeleri konur ve dikmelere dışından kuşaklar çakılır. Kolon kalıplarının kolaylıkla çember içine alınabilmesi için ayarlı demir çerçeveler veya  bulonlar kullanılır. Kolonların üstlerine genişliğinden daha dar kiriş oturtacak ise kiriş kalıbı için açıklık bırakılır.

Çokgen kesitli kolon kalıplarında kanat tahtaların kenarları pahlandırılır ve kuşaklama kesit şekline göre yapılır. Daire kesitli kolonlarda kalıp kaplaması çıtalardan yapılır. Çapı küçük olan yuvarlak kolonlarda kuşak karşılıklı konulan iki parçadan yapılabilir. Çapı büyük olanlarda kare veya çokgen şeklinde yapılan dış kuşak için içinde kavisli parçalar çakılır. Daire kesitli kolon kalıpları için atermit borular kullanılabilir. Kalınlıkları6-18 mm arasında değişen atermit borular kolon yüksekliği kadar uzunlukta kesilir, alt ve üst uçları da boru dış çapına göre hazırlanan kuşaklarla yerine tespit edilir. Boru içine çelik donatım yerleştirildikten sonra, beton kova veya hortumla dökülür ve vibratörle sıkıştırılır. Ahşap kalıptan masraflı olmasına karşın, düzgün bir yüzey elde edildiği sıva yapılmasına gerek kalmadığı için daire kesitli kolon yapımında tercih edilir.

Resim 6- Kolon Kalıbı

Kiriş Kalıpları:

Kagir, karkas ve yığına yapılarda betonarme kirişler ekseriye betonarme döşemelerle birlikte ve  nadiren münferit olarak yapılır. Kalıp dökülen betonun ağırlığını taşır ve aynı zamanda yanlara basıncı önler. Betonarme kirişin kesitli büyük olduğunda 100-150 cm ara ile konulan dikmeler üzerine boylama, kirişleri konur ve başlıklar ızgara şeklinde 40-90 cm aralıklarla tel gergiler konur. Şekil :3-9)  Betonarme karkas yapılarda kirişler kolonlar üzerine oturtulduklarında kiriş, kolon ve döşeme kalıpları bir bütün olarak yapılır.

Resim 7-Müstakil Kiriş Kalıbı

Resim 8- Döşeme ile Birlikte Kiriş Kalıbı 

Döşeme Kalıpları

Betonarme döşemeler yığma yapılarda yük taşıyan duvarlar ve karkas yapılarda kirişler üzerine oturtulur. Duvarlara oturtulan betonarme döşemelerde, döşeme ve hatıl kalıbı birlikte yapılır. Betonarme iskeleti yapılarda döşeme kalıbı çoğunlukla sütun ve kiriş kalıpları ile birlikte yapılır. Döşeme kalıpları, üzerine gelecek betonarme elamanın ağırlığını taşır. Bu nedenle, dikmeler 100-150 cm aralıklarla konur ve çaprazlar çakılır. Bu kirişlerin altına uçlarda ahşap ve arada ayarlı boru dikmeler yerleştirilebilir veya çaprazları borudan yapıldığında tüm dikmeler ayarlı borulardan konulabilir. Dikmelerin üstüne kalıp esas kirişleri oturtulur ve her ikisinin yan yüzeylerinden çakılan çaprazlama ile bağlanır. Izgara kirişleri 40-60 cm aralıklarla esas kirişler üzerine dizilir ve yanlardan çakılır. Kirişli betonarme döşemelerde ızgaraların uçları kiriş kalıbının yan tarafına çakılan ve takozlarla desteklenen kirişin üzerine oturtulur. Izgara kirişleri üzerine kalıp tahta veya levhaları konu ve çivilenir.  Bloklu yapılan döşemelerde kullanılan kil veya beton blokların altına kalıp kaplaması yapılması gerekmez. Yalnız ızgaralar üzerinde blokların ek yerinin ve kirişlerin altına yeterli genişlikte tahtalar konulur. asmolen döşeme kalıbının kolaylıkla yapılması ve aynı kalıbın bozulmadan ve şekil değişmeden defalarca kullanılması istendiğinde metal kalıplar tercih edilir. Çok katlı veya aynı projenin uygulandığı binalarda özellikle bloklu veya asmolen döşeme kalıp iskelelerinin  kurulabilmesi ve sökülebilmesi için portatif olması tercih edilir. Bu kalıplarda 3-5 m uzunluğunda ve kat yüksekliğine göre yapılan çelik veya ahşap sehpalar 2-4 m uzunluğunda ve kat yüksekliğine göre yapılan çelik veya ahşap sehpalar 2-4 m aralıklarla konur ve üzerine kalas kirişler 40-50 cm aralıklarla yuvalarına oturtularak yerleştirilir.

Resim 9-Asmolen Döşeme Kalıp elemanları

Resim 10-Asmolen Döşeme Kalıbı

Resim 11-Sehpalı yapılan Asmolen Döşeme Kalıbı

Temel Kalıpları :

Beton veya betonarme temeller zemine oturtulduklarından yalnız temelin yan yüzeylerinin şekillendirilmesi ve yan basıncı karşılaması için kalıp yapılır. Temelin şekline göre temel yüksekliğince yan kanatlar hazırlanır. Kanatların alttan açılmasını önlemek üzere kanatlara paralel konulan kuşak kirişlerinin dış kenarlarından kazıklar100-200 cm ara ile zemine çakılır. Kanatlara dıştan destekler çakılarak dik durması sağlanır ve içine çelik donatım konulduktan sonra üzerine gergi çubukları 50-100 cm ara ile çakılarak açılmaları önlenir. Kademeli yapılan betonarme temellerde üst kademenin yanal yüzeyi için yapılan kanatlar alttan veya yandan desteklenir. Bu şekiller temellerde beton dökülürken  kademe yüzeyinde taşma yapmaması için kademe seviyesine kadar döküldükten sonra bir süre beklenir. Münferit sömeller arasındaki bağ kirişlerinin kalıpları ile beraber yapılır.

Resim 12-Temel Kalıbı

Perde ve Duvar Kalıpları:

Beton veya betonarme ile yapılacak istinat veya bina duvarlarının kalıplarında tahtalar yatay veya dik durumda tutulabilir. Tahtalar dik tutulduğunda  sütun kalıplarında olduğu gibi yapılır ve 40-60 cm aralıklarla yatay konulan kuşak kirişlerine çakılır. Duvarın kalınlık ve yüksekliğine göre kuşak kirişleri dışında 100-150 cm aralıklarla dikmeler konur ve kalıbın dik durması için payandalar çakılır. Beton dökülürken kalıbın her iki yüzeyine gelen basınç birbirine eşit veya yakın olacaktır ve kalıbın açılmaması için karşılıklı olarak bulonlarla veya tellerle bağlanır. (Şekil :3-14) kalıp tahtaları yatay konulduğunda 40-60 cm aralıklarla konulan dikmeler çakılır ve dikmelerin dışına 100-150 cm aralıklarla yatay kuşak kirişleri konur. (Şekil 3-15) Yüzeyi sıvanmayacak olan betonarme duvarların kalıplarında rendeli tahta veya metal levhalar kullanılır. Duvar binanın her katında aynı ölçülerde yapılacaksa kanat kuşaklarla birlikte pano şeklinde hazırlanır ve defalarca kullanılır. Çıplak beton duvarın her iki yüzeyindeki kalıpların karşılıklı bağlanmaları için yüzeyin belirli yerlerinde açılan deliklerden geçirilen, ağızlarına plastik başlık konulmuş galvaniz boruların içine konulan bulonlar kullanılır. Betonun kalıp yüzeyine yapışmasını önlemek üzere beton dökülmeden 2-3 gün önce kalıp yağı ile yağlanmalıdır.

Resim 13-Perde Duvar Kalıbı

Resim 14-Temel ve Duvar Kalıbı

Merdiven Kalıpları

Parça basamaklı merdivenlerde her basamak ayrı ayrı döküleceğinden bir merdiven basamağının şekline göre mütaharrik bir kalıp hazırlanır.

Yekpare yapılan betonarme merdiven kalıpları eğik duran döşeme veya kirişli döşeme kalıbı gibi yapılır. Basamaklar plaka ile birlikte dökülecek ise rıht tahtaları  basamak genişlik ve yüksekliğine göre terazisinde konur ve uçlardan yan kanatlara destek çıtaları ile çakılır.

Resim 15-Merdiven Kalıbı